ovendien, en veroorloven zich overal waar zij langs komen de
grootste losbandigheid; alles schijnt dien dag aan hen overgeleverd
onder voorwendsel van hun heiligen last. [510]

De kerkgang is een belangrijk element in het gezelschapsleven. Men komt
er pronken in zijn fraaisten dos, men komt er wedijveren in rang en
deftigheid, en in hoofsche vormen en beleefdheid. Vroeger is al vermeld,
[511] hoe het kussen van het "paesbord", "la paix", de vaste aanleiding
was tot den meest stotenden beleefdheidsstrijd. Als er een jonkertje
binnenkomt, staat mevrouw op en kust hem op den mond, terwijl de
priester de hostie wijdt en het volk te bidden ligt. [512] Praten en
rondwandelen onder de mis moeten zeer gewoon zijn geweest. [513] Het
gebruik van de kerk als plaats van samenkomst, waar de jongelieden naar
de meisjes komen kijken, is zoo algemeen, dat enkel de moralisten er
zich over ergeren. De jeugd komt zelden in de kerk, roept Nicolaas van
Clemanges uit, [514] dan om de vrouwen te zien, die er haar hoovaardige
kapsels en haar decollete komen vertoonen. De eerbare Christine de Pisan
dicht zonder ergernis:

"Se souvent vais ou moustier,
C'est tout pour veoir la belle
Fresche com rose nouvelle." [515]

Het bleef niet bij de kleine liefdediensten, waartoe de dienst den
vrijer gelegenheid gaf: de beminde het wijwater te geven, haar de "paix"
te reiken, een kaarsje voor haar aan te steken en naast haar te knielen,
niet bij wat teekens en lonkjes. [516] In de kerk zelf komen de
lichtekooien haar afspraken zoeken. [517] In de kerken zelf en op
heiligendagen zijn ontuchtige prentjes te koop, die de jeugd bederven;
en geen preeken helpt tegen het kwaad. [518] Meer dan eens wordt de kerk
en het altaar door ontuchtige daden bezoedeld. [519]

Evenzeer als het gewone kerkbezoek was de bedevaart de aanleiding tot
allerlei vermaak en vooral tot verliefde besognes. Zij worden in de
litteratuur dikwijls als gewone pleizierreisjes behandeld. De ridder
de la Tour-Landry, die het ernstig meent met zijn onderricht aan zijn
dochters in goede en deugdzame manieren, spreekt van vermaaklievende
dames, die gaarne naar tournooien en pelgrimages gaan, en vertelt
waarschuwende exempelen van vrouwen, die een bedevaart ondernamen als
voorwendsel tot een samenkomst met den geliefde. "Et pour ce a cy bon
exemple comment l'on ne doit pas aler aux sains voiaiges pour nulle
folie plaisance." [520] Juist zoo beschouwt ze Nicolaas van Clemanges:
men