Gereformeerde
kerkdiensten niet afgelezen.
In het Convent van Kerken werd Kuyper vervangen door Donner - bij de synode waren
veel bezwaren tegen Kuypers houding ingediend.
In het derde hoofdstuk bleken de rollen in zekere zin omgedraaid: ds. Gravemeyer
bond in en trachtte de publieke voorlezing van het adres aan de secretarissen-
generaal te voorkomen. Donner daarentegen liet de voorlezing van de Gereformeerde
herderlijke brief wel doorgaan.
Hoofdstuk 4 beschreef hoe, in een voor de Joden kritieke periode de kerken helaas
weinig actie ondernomen hebben.

Vanaf eind 1941 gingen de RK deelnemen aan de gemeenschappelijke protesten (hfdst. 5).
De aartsbisschop had de kerkelijke maatregelen tegen leden van de NSB., nadat de
Duitsers ons land bezet hadden, niet alleen gehandhaafd maar zelfs aangescherpt:
ook "gewone- en sympathiserende leden van de NSB. - ja zelfs leden van nationaal-
socialistische mantelorganisaties - werden uitgesloten van de sacramenten: geen
doop van hun kinderen dus, uitsluiting van de communie, geen kerkelijk huwelijk
en evenmin een kerkelijke begrafenis. Deze maatregelen werden publiekelijk - van
de kansels - bekendgemaakt.
Toen het aankwam op bekendmaking van het tijdens de audientie met Seyss-Inquart
besprokene, was het ds. Gravemeyer die - zij het onder zware pressie - een stap
terug deed. Het treft ons bovendien dat, bij de afwijzing van de bordjes "Verboden
voor Joden", de Protestanten als reden het enigszins vage "omdat het is een
verloochening van het Evangelie" aanvoerden; terwijl de bisschoppen duidelijker
waren: "omdat die bordjes een uiting zijn van principieel antisemitisme en daar
mogen zeker onze RK instellingen niet aan mee doen."

<137>

Tussen Hervormden en Gereformeerden lijkt het soms een soort stoelendans. Het
belangrijke protest van juli 1942 werd -volgens de beslissing van de Hervormde
Synode - in de Hervormde kerkdiensten niet afgelezen. De andere kerken - waaronder
de Katholieke en de Gereformeerde - deden dat wel, al waren ook zij (in
tegenstelling van wat soms beweerd wordt) wel degelijk voor de beslissing
gesteld. De RK werden voor hun consequente houding gestraft: de Duitsers hebben
tientallen RK-gedoopte Joden gearresteerd, gedeporteerd en vermoord.

In hfdst. 7 bespraken we het scherpste protest ooit publiekelijk uitgevaardigd,
en de oproep daaraan verbonden om niet aan onrecht mee te werken: "Om der wille
van het recht Gods mag door niemand enige medewerking worden ver