t tot
publicatie van een document overgaan wanneer de andere partij zich daartegen verzet")
achten we uiterst aanvechtbaar.
De bezorgdheid dat de vrijstelling van de Joden-christenen ingetrokken zou worden,
beschouwen we als begrijpelijk, maar zoals hierboven betoogd - we menen dat die
bezorgdheid niet de doorslag had mogen geven.
L. de Jong noemt nog een ander element dat ongetwijfeld heeft meegespeeld: In
werkelijkheid was de synode bevreesd: bevreesd wellicht voor strafmaatregelen
tegen haar voorgangers wanneer zij de bezetter trotseerde..." [18.6] We twijfelen
er niet aan of er waren Synode-leden die angstig waren: Gravemeyer en Kraemer
waren in gijzeling genomen, Scholten verbannen. Erger: er waren al doodsberichten
binnengekomen van diverse gevangengenomen collega's.
Maar aan de andere kant stond het argument als verwoord door ringt. Van de Loo:
"Die (eis tot niet-afkondiging) is er het bewijs van, hoezeer de Duitsers de kracht
van de afkondiging vrezen..." (hfdst. 6, f).

Het lot van de Joden-christenen mocht zwaar wegen, maar niet zwaarder dan dat van
de niet-gedoopten. Welnu, een agenda, opgesteld vanuit een consequente verzetshouding,
had er als volgt uit kunnen zien:
1. Elk tot de Duitsers gericht protest afkondigen, ongeacht bedreigingen van welke
aard dan ook (het standpunt van mgr. De Jong).
2. De Joden-christenen - die door die bepaalde afkondiging direct in de gevarenlinie
kwamen - zoveel als mogelijk was helpen om onder te duiken. Al dient hier bedacht
te worden, dat het op dat moment (juli 1942) nog uiterst moeilijk was om onderduik-
plaatsen te vinden.
3. De kerkleden openlijk oproepen om de herbergzaamheid te betrachten jegens hen
die in nood waren.
4. De gemeenteleden oproepen om geen medewerking te verlenen aan daden van onrecht.

<195>

Zoals we zagen, hebben de kerken deze laatste uitspraak inderdaad gedaan, maar in
de Gereformeerde Kerken werd deze niet afgelezen; ook kwam de uitspraak pas nadat
er al maandenlang Joden waren gearresteerd en gedeporteerd.

b. Commentaar op de houding van de kerken in het algemeen

Allereerst weer enkele stemmen uit verschillende richtingen.
Dr. W.A. Visser 't Hooft merkte op: "Deze documenten moeten zorgvuldig gelezen
worden. Ze zijn kostbaar, want zij die ze opstelden en ook zij die ze voorlazen
vanaf de kansel waren in groot gevaar; ze zetten, toen ze hun getuigenis aflegden,
veel op het spel." [18.7]

Touw was aarzelend: "Ook haar strijd v