de IKON radio-
uitzending als ook in de doctoraal-scriptie van mevrouw Bekker, vanuit de afwijzing
van de "zending onder de Joden" (zie ook wat we schreven in hfdst. 14, c: Om zielen
te redden?) gekomen is tot een te negatieve beoordeling van de houding van de
Gereformeerde Kerken in het algemeen, met name wat betreft de publieke protesten.

<191>

Wijzelf daarentegen achten het voor een nauwkeurige en evenwichtige beoordeling
gewenst, dat men de twee aspecten - "zending onder de Joden" en "protesten" -
afzonderlijk beziet.

<192>

18. BEOORDELINGEN

a. Over het redden van de Joden-christenen

De beoordelingen van de houding der kerken tonen onderling nogal enige verschillen.
We beginnen met stemmen over de handelwijze ten aanzien van de Joden-christenen.

Touw schreef: "Grote gevaren en verzoekingen dreigden hier. Voortdurend kwam hier
immers van Duitse zijde de stem van de verzoeker: Niet protesteren, alleen
onderhandelen! Zwijg verder over de Joden, dan valt er verder met ons wel te
praten over de christen-Joden! In de geschiedenis van het verzet hebben die
stemmen telkens opnieuw geklonken. Het is een groot wonder, dat de kerk deze
stemmen in het algemeen als stemmen van de verzoeker heeft herkend, en afgewezen."
[18.1]

Presser daarentegen velt een scherp vonnis: "En de kerken? Hoe aarzelend waren
zij niet begonnen? Hoe velen helaas schikten zich niet in de noodlottige maatregelen
van de bezetter (met een beroep op bijbelteksten e.d.), ja, werkten eraan mee? Hoe
vaak kozen zij niet in de eerste plaats partij, niet voor de vervolgde Joden, maar
voor de vervolgde dopelingen?" (IL 128). Wat betreft het argument dat ongeveer 400
Protestantse Joden de oorlog overleefd hadden tengevolge van de bemoeienis der
kerken, is Presser voorzichtig: "De historicus tast hier in het duister; het is
immers niet altijd mogelijk, hier de causale samenhangen duidelijk te zien.(...)
Wie wijst de determinerende factor aan in dit causale kluwen?" [18.2]
Veel positiever dan de mening van Presser is die van Herzberg: "De gedoopte Joden,
die hun leven hebben kunnen redden, hebben dit uitsluitend te danken aan het
verzet der kerken, een verzet dat vooral indrukwekkend is door zijn principieel
karakter". En: "De kerken hebben ook verder het menselijk mogelijke voor de
gedoopte Joden gedaan." [18.3]

<193>

L. de Jong merkt op: "Ongeveer vierhonderd hervormde (lees: Protestantse; JMS)
Joden zouden gespaard blijven, maar de door de syn