en: het is in den vollen zin des woords eene levenskwestie:
en juist dat geeft aan de verschijnselen en gebeurtenissen, die
bezig zijn zich voor onze oogen te ontwikkelen, eene inderdaad
tragische beteekenis. Zie Engeland. Hoe het jubelde en roemde,
toen de wondervolle veroveringen en ontdekkingen der wetenschap
de industrie opvoerden tot eene vroeger nooit gedroomde hoogte;
toen het duizendvoudig vermenigvuldigde en onophoudelijk verbeterde
werktuig in fabelachtig korten tijd den arbeid verrichtte, die vroeger
de inspanning zou hehben gevorderd van millioenen menschen en van
vele jaren; toen van alle einden der wereld de grondstoffen werden
aangevoerd om in de reusachtige fabrieken verwerkt te worden, en dan
op nieuw naar alle einden der wereld verzonden. Hoe vermenigvuldigden
zij zich, die machtige fabrieken, het leven van gansche distrikten
tot zich trekkende; hoe ging zij met reuzenschreden vooruit, de
groote industrie, dorpen en vlekken omscheppende in bloeiende steden,
waar de honderdduizenden zich verdrongen; steeds verder en verder
om zich grijpende tot haar invloed elken anderen verdrong, voor haar
belang elk ander wijken moest, tot, in waarheid, feitelijk de macht
van den staat, het welzijn des volks, het leven des lands, aan haar
hing. En zij arbeidde maar immer voort, rusteloos, onverpoosd: want
hield zij op, dan waarde het gebrek rond, dan teisterde de bleeke
honger de duizenden en duizenden, die alleen van haar leefden; dan
voeren schokken en trillingen als van een broedenden vulkaan door
de ontroerde maatschappij. Zij moest voortwerken--stilstand was de
ondergang. Zoo werkte zij dan voort, altijd op nieuw en altijd weer
voortbrengende, de produktie vermeerderende ... tot op eenmaal bleek,
dat er voor die produkten geen koopers meer te vinden waren; dat de
met steeds voller en met geweldiger golven bruisende stroom geen uitweg
meer had. Dan _moesten_, tot elken prijs, nieuwe wegen geopend, nieuwe
markten opgespoord; dan werden, zonder schijn zelfs van recht of reden,
oorlogen gevoerd en expedities--echte rooverstochten--ondernomen, om
tot dusver gesloten havens te doen openen, tot dusver ontoegankelijke
landen en volken te trekken binnen den noodlottigen toovercirkel. Dan
werd telkens eene nieuwe prooi den onverzadelijken Mammon in den muil
geworpen: en weer ging het voort, rusteloos, onverpoosd, koopende en
verkoopende, altijd en altijd door voortbrengende, schatten op schatten
stapelende, als kon daar no