r Joodse vluchtelingen zijn in die jaren door de
Nederlandse marechaussee in opdracht van de regering Colijn wel "teruggeleid"
naar Duitsland. Na de Anschluss (waarbij Duitsland Oostenrijk inlijfde;
maart 1938) verscherpte de Nederlandse regering haar restrictief beleid.

<30>

Vele predikanten ondertekenden een manifest (in 1933) waarin het antisemitisme
werd afgewezen. [1.21] J.J. Buskes en W. Banning behoorden tot de sprekers op
een grote protestvergadering. [1.22] Op 19 sept. 1935 was opnieuw Buskes een
van de sprekers op een protestvergadering in de Apollo-hal, waar 6000 mensen
aanwezig waren. De toespraken werden gepubliceerd in de brochure "Vrede over
Israel". Er werd een Protestants hulpcomite, opgericht, het "Comite voor
zogenaamde niet-arische Christenen". In 1938 werd de naam veranderd in
"Protestants Hulp-Comite, voor uitgewekenen om ras of geloof'. We noemen deze
verschillende reacties slechts terloops: het ging hier immers niet om officiele
kerkelijke protesten. Van Roon verschaft uitvoerige gegevens in zijn Protestants
Nederland en Duitsland 1933-1941.

Voor de tweede wereldoorlog heeft bijna geen enkel kerkgenootschap in Nederland
officieel en publiekelijk geprotesteerd tegen de Jodenvervolgingen. Kerken in
Duitsland, Groot-Brittannie, Zweden, Frankrijk en de Verenigde Staten hebben
dat wel gedaan.[1.23] Vanwaar die zwijgzaamheid in Nederland? De volgende punten
dienen hier genoemd te worden.
Vrij algemeen was men binnen de kerken van oordeel, dat het doen van "politieke"
uitspraken niet op de weg der kerken lag. Men had immers Christelijke politieke
partijen? Toentertijd werd dan ook - in tegenstelling tot nu - geen enkele
publieke uitspraak over welk politiek onderwerp dan ook door de kerken gedaan.
Bovendien bestond er - in tegenstelling tot nu - weinig contact tussen de kerken;
er was geen gezamenlijk optreden. Vooral de RK Kerk en de Gereformeerde Kerken
in Nederland zagen geen heil in interkerkelijke samenwerking.
Daar komt dan nog bij, dat men algemeen bevreesd was voor het in gevaar brengen
van Nederlands neutraliteit en van onze economische belangen: de handel met
Duitsland. Ook beschouwde men, ofschoon het nationaal-socialisme afwijzend,
Duitsland desondanks als een bolwerk tegen het veel groter geachte gevaar:
dat van het communistische Rusland.
Wat de Hervormde Kerk betreft, "de kerkorde maakte het nu eenmaal de Kerk
onmogelijk, te komen tot een gemeenschappelijk en openlijk getuigenis", aldu