zeer optimistisch getint
verschijnsel in--en waarom? omdat de socialisten kunnen vechten tegen
bepaalde misbruiken en een ideaal kunnen maken van wat ze willen
invoeren. Dat zal nog lang kunnen duren, omdat ze het vooreerst nog niet
kunnen invoeren. Maar als ze het eenmaal verwezenlijkt hebben--laten we
de eerste periode van strijd nu eens over springen--dan zal de ellende
van hun systeem weer even duidelijk worden als de ellende van ons
systeem. Wat de fouten van elk systeem zijn, dat weet ik niet. Maar ik
neem aan dat het te voorschijn komen van de schaduwzijde onvermijdelijk
is ... Als mij gevraagd wordt: hoe denk je den ontwikkelingsgang van de
menschheid? dan zeg ik: Altijd weer strijden voor nieuwe idealen, totdat
ten slotte alle idealen zoo'n beetje uitgeput blijken en dan inzien dat
men toch niets bereikt. In het gemeenschaps-leven zie ik wel iets moois.
Welk ideaal daarna zal komen, dat weet ik niet en dat hoef ik niet te
weten. Maar van elk ideaal zie ik onmiddellijk zich ontwikkelen de
schaduwzijde.... Neem bijv. eens het ideaal van de openbaarheid in
regeeringszaken, de critiek door de publieke opinie. Na de uitvinding
van de boekdrukkunst en van de kranten had je niet meer dat geheime
wroeten. De vreedzame strijd kwam in plaats van den bloedigen strijd....
Maar wat een verbazend geknoei krijg je niet met die publieke opinie!
Hoe wordt er niet mee gesold! Wat worden de menschen niet voor den gek
gehouden! Wat knoeien niet alle gouvernementen om een openbare meening
te fabrieken! Daar zet het ideaal zich toch om in zijn tegendeel. En zoo
zal het mij niet verwonderen als het socialisme, het ideaal van de
gemeenschap, zich ook in zijn tegendeel omzet. Misschien in een
gevaarlijke tyrannie, die nu al wordt voorspeld. Ik weet natuurlijk niet
of het zoo zal gaan. Maar ten slotte zie ik alle idealen misloopen....
En het eind van alle leven moet dus zijn: het inzicht dat onmogelijk te
bereiken is eenig batig saldo in geluk. Daargelaten natuurlijk de
quaestie of we niet voor dien tijd in de ijsperiode zijn overgegaan en
allemaal bevroren zijn. Want dat kan ook."

--Dan is het misschien wel een beetje voorbarig u de vraag te stellen
wat wij menschen tegen dien tijd zullen doen.

"DE MOREELE IJSPERIODE."

--"Als er niets meer te strijden valt--dan worden wij overvallen door de
moreele ijsperiode--dat is grenzelooze verveling. Wat blijft er dan
anders over dan verveling? En dat is toch wel het ergste wat je z