taj manoj. Ili kusxas en cxerkejo sub kapelo Sigismonda.
Kune dormas en eterno la poeto Mickievicx. Tie sur la placo, post
la jxuro cxe Sankta-Mario, la popolo aklamis Koscxiusxkon. Tie,
en Universitato, Kopernik instruadis.

En urbo memorplena okazis la festo jubilea. Proksime, trans
Polujo, kusxis tiu lando, kie naskigxis esperantismo. Zamenhof
adiauxis la honorojn:

"Multe, tre multe, tre multe, mi volus diri al vi, cxar mia
koro estas plena . . . sed hodiaux mi staras ankoraux en rolo
oficiala, kaj mi ne deziras, ke mia privata kredo estu
rigardata kiel deviga kredo de cxiuj Esperantistoj. Tial
pardonu min, ke mi pli ne parolas.

"Kio estas la esenco de la esperantisma ideo? kaj al kia
estonteco gxi alkondukos iam la homaron? Tion ni cxiuj sentas
tre bone, kvankam ne cxiuj en egala formo kaj grado. Ni donu do
hodiaux plenan regadon al tiu silenta, sed solena kaj profunda
sento; ni ne profanu gxin per teoriaj klarigoj."

En Berno, je 1913, Zamenhof jam ne parolis, ecx ne sidis sur
estrado. Ame cxirkauxata, li sidadis en la mezo de la kongresanoj
kun edzino. Li spiris pli libere. Saman jaron aperis nova eldono
de l' brosxuro pri "Homaranismo". Hispana samideano represigis
gxin. [4]

En antauxparolo Zamenhof tre klare diferencigis tri aferojn:
Esperanto estas lingvo internacia. La "interna ideo esperantisma"
prezentas senton kaj esperon nedifinitajn pri fratigxo inter
homoj sur neuxtrala lingva fundamento. Homaranismo estas speciala
kaj tute difinita politika-religia programo, "kiu prezentas mian
kredon pure privatan". Per tiu kaj aliaj frazoj li volis liberigi
la esperantistaron, kiel tuton, de cxia "suspektebla solidareco"
kun lia persona kredo. Neniu rajtos uzadi gxin kiel batalilon por
ataki Esperanton.

Kiom nauxza estis la spirito reganta tra la mondo! Jen tiu homo,
tro alta super sia tempo, devis kvazaux honte peti senkulpigon de
malgranduloj pro grandeco sia. Li devis apartigi du progresojn,
por ne difekti unu per alia. Sed la divido estis nenatura. La
estonteco refaros en la vivo l' unuecon de la penso Zamenhofa.
Malgraux cxiu malpermeso de l' ekstero, tamen lia lingvo jam
disportas tra la mondo la jxetitan semon. En multaj koroj gxi jam
kreskis. Prave sxovinismoj dauxros batali kontraux Esperanto. Gxi
minacas ilin je mortigo. Prave ili kasxe helpas konkurantojn por
instigi novan turon de Babelo inter mondaj lingvoj. Tamen cxio
estos vana. La lingvo kaj la celo de l' profeta homo