en histories, en bijbelsch-kerkelijke legenden en dogma's, en dit alles,
naar den weinig kritischen geest van zijn tijd en naar den tot eerbied
gestemden eigen zin, die zoo sterk in hem leefde, aanvaard als niet of
nauwelijks te betwijfelen waarheden. En daarbij hij levend in een eeuw
van geweldige worstelingen: tusschen overgeleverd gezag en
vrijheidsdrang; tusschen vorsten en volkeren; tusschen allerlei
verscheidenheden van Christendom, en tusschen Christendom en
Mohammedanisme.

Vondels _Lucifer_ is dan ook geen louter "bijbelsch" en "Christelijk"
werk. Zonder dat hem "de grijze fabelen van den Reuzenstrijd" of het
verhaal van Salmoneus[1] of de fabel van Faeton door het hoofd gespeeld
hadden, als symbolisch ware worstelingen tegen de oppermacht der wereld,
had hij van de eenvoudige kerklegenden omtrent Lucifers verzet, afval en
val geen aldus gefigureerd treurspel kunnen opbouwen, waarin een strijd
tusschen de oproerige en de standvastige Engelen geteekend wordt, met
wapens, zwaarden en in krijgsorde geschaarde legers. In de voorstelling
van een wereld van Goden en halfgoden, waarin de almacht zelfs van den
Oppermachtige beperkt was door de wereldorde, en die elkaar benijdden en
bestreden, was een worsteling denkbaar als tusschen Zeus en Prometheus,
tusschen Thor en Loki. In een hemel met een werkelijk almachtig God is
de strijd vooruit beslist; een pogen om zich op Zijn plaats te zetten
ondenkbaar, en een worstelen met wapengeweld iets wezenlijk onzinnigs.
Maar geen treurspel, geen drama had kunnen ontstaan, indien Vondel zich
aanstonds en geheel aan deze beschouwing had overgegeven. En ten andere
was Vondel, hoezeer ook ingeleefd in de oude mythologieen en klassieke
overleveringen, te zeer een Christen, om van de worsteling tusschen
hoovaardij en Almacht een zoo sterk, zoo doorleefd, zoo gewijd en
hooggehouden spel, als zijn _Lucifer_ geworden is, te maken, wanneer
hij niet die worsteling geteekend had als begonnen tegenover zijn
eigen, innigst vereerde Godheid en in verband met wat hem het opperst
wereldgegeven was: de menschwording Gods in Christus. Zijn _Salmoneus_
en zijn _Faeton_ zijn vergelijkenderwijs blasse en bloedlooze werken
gebleven, zonder aanwarming van zijn dieper devotioneel leven als in
zijn _Lucifer_ uiting vond.

* * * * *

Is Vondel, behalve door de klassieke wereld en haar overleveringen,
naast de Christelijke, ook nog beheerscht door de historische
gebeurteni