ven de "Nouvelle Heloise" en den
"Emile," omdat de beide laatsten niet slechts de innerlijke en
uiterlijke ervaring van den schrijver in beeld brengen, maar hij hierin
de gestalten zijner verbeelding tot dragers maakt van een kosmisch en
sociaal ideaal. En dit is het hoogste, waartoe de poezie reiken kan.

In de vier werken der groote jaren heeft hij de hoofdpunten eener
levens- en wereldbeschouwing: de verhouding van den mensch tot de
natuur, (god, het universum), en de verhoudingen der menschen onderling
(staat, eigendom, liefde en huwelijk, opvoeding, moraal, klasse-
verhoudingen) uitgebeeld. In de "Nouvelle Heloise" en de "Lettre a
d'Alembert" vindt men voornamelijk zijn idealen van liefde, huwelijk,
gezins-leven, en klasse-verhoudingen verbeeld, in den "Emile" die van
godsdienst en opvoeding, in de "Contrat Social" zijn staatkundig ideaal.
Maar in elk er werken komen feitelijk de verschillende problemen van het
menschelijk leven ter sprake. Zij zijn de kinderen van een geest, zij
worden gedragen door denzelfden rijken stroom van voelen willen en
denken; wij kunnen ze beschouwen als brokstukken van een groot levenswerk.

Maar al worden zij gedragen door eenzelfden adem, die adem vermocht
niet, om ze allen op te tillen tot dezelfde hoogte: tot het gebied van
den Schoonen Droom. Rousseau heeft niet volbracht, wat de zeer groote
onder de dichtersdenkers volbrengen: zijn wereldbeschouwing vast te
leggen in een klare, afgeronde verbeelding. Daartoe schoot zijn kracht
te kort. Zijn fantazie, hoe warm en weelderig ook, was voor die taak
niet ruim genoeg, te klein van vlucht, te zwak van stroom. Die stroom
bruischte 't sterkst, bewogen door den wind van erotische aandoening. De
geslachtsliefde werkte het machtigst op zijn verbeelding; ook de liefde
tot de natuur of het al, het gevoel van eenheid met 't universum, werd
somtijds in hem tot de vervoering waaruit de inspiratie opstijgt. De
sociale liefde, de drang tot de Menschheid, was ook wel sterk in hem,
maar toch minder sterk dan die andere gevoelens. Vandaar dat zijn
conceptie van de ideale liefdesverhoudingen der geslachten ("Nouvelle
Heloise") tot kunstwerk, tot verbeelding is geworden; terwijl zijn
conceptie van den idealen staat ("Contrat Social") verstandelijk betoog
is gebleven. En vandaar ook dat in den "Emile," die een algemeene
theorie der opvoeding is in een beeld saamgevat, het betoogende wordt
tot schoone verbeelding in de gedeelten die de verhouding van den m